Sirkadiyen ritim, canlýlarda fizyolojik olaylarý ve davranýþlarýn düzenlenmesini ve optimize edilmesini saðlayan bir sistemdir. Sirkadiyen ritim; aktivite, uyku ve yemek yeme gibi fizyolojik ve davranýþsal süreçlerin yönetilmesini saðlamaktadýr. Bireylerin gün içerisinde gerçekleþtirdiði aktiviteler günlük ritim olarak tanýmlanmaktadýr. Günlük ritmi etkileyen faktörlerden birisi de uyku saatleridir. Ýnsanlar sosyal yaþam zorunluluklarýndan dolayý kendi uyku kalýplarýnýn dýþýna çýkmaktadýr. Bireyin iþ, aile ve okul hayatý, uyuma ve uyanma saatlerinde düzensizliðe neden olabilir. Oluþan bu uyku düzensizliðine “Sosyal Jetlag” adý verilmektedir. Bireyin boþ günlerindeki uykusunun orta noktasý ile iþ/okul günlerinde uykusunun orta noktasý arasýndaki farka bakýlarak sosyal jetlag deðerleri belirlenmektedir. Sirkadiyen döngü bozukluðunun derecesi ise bireyin kronotipine baðlýdýr. Kronotip, bireyin “sabahçýl” veya “akþamcýl” olma tercihidir. Sabahçýl kronotipe sahip bireyler akþam erken yatýp sabah erken kalkarlar; sabahlarý performanslarý daha iyidir. Akþamcýl bireyler ise gece geç yatýp sabah geç kalkarlar; akþamlarý performanslarý daha iyidir. Akþamcýl bireyler iç ve sosyal zamanlarý arasýndaki uyumsuzluða baðlý olarak daha zayýf yeme alýþkanlýklarý ile iliþkilendirilmektedir. Akþamcýl kronotipin, düzensiz yaþam tarzýna baðlý olarak problemli yeme davranýþlarýyla (kendini dizginleyememe, açlýðýn daha yüksek algýlanmasý, daha düþük biliþsel kýsýtlama) iliþkili olduðu savunulmaktadýr. Uyku kýsýtlamasý, daha fazla karbonhidrat ve yað içeriði yüksek besin tüketimi ve daha düþük meyve ve sebze tüketimi gibi önemli deðiþikliklere yol açabileceði de belirtilmektedir. Bu derlemede sosyal jetlag durumu ve kronotip ile besin alýmý ve yeme davranýþý arasýndaki iliþkinin mekanizmalarýnýn irdelenmesi amaçlanmýþtýr.
Anahtar Kelimeler: Sosyal Jetlag, Kronotip, Besin Alýmý, Yeme Davranýþý
|
