Sirkadiyen ritim, canlılarda fizyolojik olayları ve davranışların düzenlenmesini ve optimize edilmesini sağlayan bir sistemdir. Sirkadiyen ritim; aktivite, uyku ve yemek yeme gibi fizyolojik ve davranışsal süreçlerin yönetilmesini sağlamaktadır. Bireylerin gün içerisinde gerçekleştirdiği aktiviteler günlük ritim olarak tanımlanmaktadır. Günlük ritmi etkileyen faktörlerden birisi de uyku saatleridir. İnsanlar sosyal yaşam zorunluluklarından dolayı kendi uyku kalıplarının dışına çıkmaktadır. Bireyin iş, aile ve okul hayatı, uyuma ve uyanma saatlerinde düzensizliğe neden olabilir. Oluşan bu uyku düzensizliğine “Sosyal Jetlag” adı verilmektedir. Bireyin boş günlerindeki uykusunun orta noktası ile iş/okul günlerinde uykusunun orta noktası arasındaki farka bakılarak sosyal jetlag değerleri belirlenmektedir. Sirkadiyen döngü bozukluğunun derecesi ise bireyin kronotipine bağlıdır. Kronotip, bireyin “sabahçıl” veya “akşamcıl” olma tercihidir. Sabahçıl kronotipe sahip bireyler akşam erken yatıp sabah erken kalkarlar; sabahları performansları daha iyidir. Akşamcıl bireyler ise gece geç yatıp sabah geç kalkarlar; akşamları performansları daha iyidir. Akşamcıl bireyler iç ve sosyal zamanları arasındaki uyumsuzluğa bağlı olarak daha zayıf yeme alışkanlıkları ile ilişkilendirilmektedir. Akşamcıl kronotipin, düzensiz yaşam tarzına bağlı olarak problemli yeme davranışlarıyla (kendini dizginleyememe, açlığın daha yüksek algılanması, daha düşük bilişsel kısıtlama) ilişkili olduğu savunulmaktadır. Uyku kısıtlaması, daha fazla karbonhidrat ve yağ içeriği yüksek besin tüketimi ve daha düşük meyve ve sebze tüketimi gibi önemli değişikliklere yol açabileceği de belirtilmektedir. Bu derlemede sosyal jetlag durumu ve kronotip ile besin alımı ve yeme davranışı arasındaki ilişkinin mekanizmalarının irdelenmesi amaçlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Sosyal Jetlag, Kronotip, Besin Alımı, Yeme Davranışı
|